Żelazo jest jednym z niezwykle ważnych mikroelementów decydujących o zdrowiu organizmu. Jego deficyt stanowi najczęstszą, oprócz niedoborów witaminy B12 i kwasu foliowego, przyczynę niedokrwistości, powszechnie zwanej anemią. Za co odpowiada żelazo i jak można zadbać o jego prawidłowe stężenie?
Na straży zdrowia
Żelazo jest najważniejszym składnikiem hemoglobiny – czerwonego białka krwi odpowiedzialnego za przenoszenie tlenu w obrębie całego ustroju. Zaburzenia na tym etapie wiążą się z poważnym ryzykiem. Niedotlenione tkanki nie są w stanie pełnić swoich funkcji, w konsekwencji czego dochodzi do licznych uszkodzeń, a następnie – chorób.
Żelazo wchłania się w dwunastnicy i w jelicie cienkim, dlatego ryzyko niedoborów dotyczy zwłaszcza osób cierpiących na schorzenia tych odcinków układu pokarmowego. Niewykorzystane, odkłada się w szpiku, wątrobie i śledzionie, skąd organizm czerpie je w razie zwiększonego zapotrzebowania (w wyniku krwawień zewnętrznych i wewnętrznych). Po wykorzystaniu rezerw i przy niedostatecznej podaży żelaza dochodzi do rozwoju niebezpiecznej niedokrwistości i zmian w czynności wielu narządów.
Popyt na ten cenny pierwiastek różni się w zależności od płci. Wynika to z prostej przyczyny – u kobiet, ze względu na cykl menstruacyjny, utrata żelaza jest regularna, a więc znacznie większa.
Dobowe zapotrzebowanie pań na żelazo wynosi 2 mg (dla utrzymania w surowicy stężenia 18,5 μmol/l, 100 μg/dl), w okresie ciąży i karmienia 3 mg, u zaś mężczyzn – 1 mg (dla stężenia 21,8 μmol/l, 120 μg/dl).
O prawidłowe stężenie żelaza należy dbać każdego dnia, najlepiej za pośrednictwem diety. Dodatkowym źródłem może być suplementacja preparatami dostępnymi bez recepty, które zawierają mniejsze, profilaktyczne dawki żelaza. Gdy dochodzi do choroby, niezbędne staje się wdrożenie leczenia z użyciem większych dawek.
Dlaczego brakuje nam żelaza i co się wtedy dzieje?
Do niedoborów żelaza przyczyniają się:
zaburzone wchłanianie (choroby przewodu pokarmowego);
duża utrata krwi (obfite miesiączki, urazy, zabiegi operacyjne itd.);
szybki rozwój (wykorzystanie żelaza nieproporcjonalne do tempa dojrzewania);
przewlekłe krwawienia wewnętrzne (owrzodzone dwunastnica, żołądek, polipy jelita grubego).
zmęczenie, apatia, brak energii;
łatwa męczliwość, drażliwość;
osłabienie odporności – częsta zapadalność na sezonowe przeziębienia;
wypadanie, łamliwość włosów, sny o wypadaniu włosów;
nawracające zajadów;
szorstkość skóry;
bladość cery, spojówek;
„gładki” język (zanik brodawek językowych).
Są to symptomy świadczące o rozwiniętej niedokrwistości. Uwzględniając comiesięczne krwawienia, częściej stan ten dotyczy kobiet, zwłaszcza gdy dodatkowo zapadają na inne choroby modyfikujące wchłanianie żelaza. W podstawowych badaniach krwi można potwierdzić obniżone wartości hemoglobiny i innych współczynników, co daje podstawę do uzasadnionego leczenia.
Nadmiar żelaza
Objawy utrzymującego się nadmiaru żelaza to:
znużenie;
bóle stawów;
powiększenie wątroby;
wzrost stężenia cholesterolu.
Żelazo odłożone w niebezpiecznym nadmiarze uszkadza narządy. Ta jednostka chorobowa nosi nazwę hemochormatozy wtórnej (istnieje także pierwotna, ale jest ona wrodzona – nie mamy wpływu na jej wystąpienie). Na rozwinięcie hemochormatozy tym razem bardziej narażeni są mężczyźni, ponieważ kobiety „wypłukują” z organizmu nadwyżki żelaza podczas miesiączki.
Wskutek nadmiernego zgromadzenia żelaza w tkankach narządów dochodzi do marskości wątroby, zaburzeń funkcjonowania płuc, nerek i trzustki. Tworzy się podatny grunt pod rozwój takich chorób, jak miażdżyca, schorzenia serca i nowotwory.
Należy także uważać na siebie podczas leczenia. Zbyt długie podawanie żelaza lub stosowanie przesadnych dawek może być przyczyną zatrucia.
Objawy zatrucia żelazem obejmują:
kwasicę metaboliczną (m.in. zaburzenia oddychania, rytmu serca, ciśnienia tętniczego wskutek zakwaszenia krwi);
drgawki;
w skrajnych wypadkach – śpiączkę i śmierć.
Gdzie znajduje się żelazo?
Naturalnymi źródłami żelaza są produkty pochodzenia:
zwierzęcego: podroby (wątroba, serce), małże, ostrygi, ryby, brokuły, mięso (najwięcej – wołowina), żółto jaj, twaróg;
roślinnego: tofu, buraki, orzechy, kasza gryczana, kasza jaglana, groch, siemię lniane, słonecznik, sezam, kakao, pestki dyni, rzepa, jarmuż, boćwina, brukselka, brokuł, pietruszka, fasole, ciecierzyca, soczewica czerwona, soja, szpinak (wbrew obiegowej opinii, jest stosunkowo słabym źródłem żelaza).
Ważne: żelazo lepiej się wchłania z produktów zwierzęcych (ok. 20%) niż roślinnych (ok. 5%).
Leczenie
Leczenie niedoborów żelaza sprowadza się do usunięcia przyczyny wywołującej niedokrwistość oraz doustnego przyjmowania preparatów żelaza. Leki z reguły są dobrze tolerowane przez większość osób, wśród (rzadkich) działań niepożądanych znajdują się: nudności, czasem wymioty oraz zaparcia.
Należy pamiętać o skutkach przedawkowania żelaza i nie podejmować decyzji o jego suplementacji bez wcześniejszej konsultacji z lekarzem. Szczególnie powinni być czujni rodzice, którzy, w trosce o zdrowie dziecka, sięgają bez porady lekarskiej po preparaty deklarujące niskie stężenie tego pierwiastka. Żelazo dostarczamy organizmowi podczas codziennych posiłków, dlatego należy tu zachować ostrożność – nigdy nie diagnozujemy wyjściowego stężenia żelaza „na oko”.
Jak przyjmować tabletki?
Doustne preparaty żelaza wymagają pewnych restrykcji dietetycznych. Łatwo nieświadomie zaburzyć proces wchłaniania żelaza z tabletek, spożywając następujące składniki: białko jaj, szczawiany (źródła: czarna herbata, skórka cytryny, papryka, mandarynki, truskawki, zielone jabłka, figi, kakao) i fosforany (wędliny, ser żółty, jogurty owocowe, parówki).
Wchłanianie żelaza można też zwiększyć. Pomogą w tym: kwas askorbinowy (witamina C) oraz fruktoza.
Reasumując, na czas przyjmowania żelaza ograniczamy: mleko, ser, produkty mączne (makaron, chleb itp.), a zwiększamy ilości produktów mięsnych, ryb oraz zielonych roślin. Tabletki przyjmujemy na czczo lub między posiłkami, popijając wodą!
Żelazna krew
Żelazne zdrowie to nie darmowy bonus, lecz efekt wielu codziennych starań. Niepielęgnowane, w końcu odpłaca się chorobą. Diametralny spadek kondycji poprzedzają liczne sygnały wysyłane przez organizm. Wsłuchajmy się uważnie w siebie – w swoją krew, która jak woda cicho krąży po ciele, rozprowadzając życiodajny tlen. Ta „cicha woda” jednak potrafi rwać brzegi, a jeśli ją zignorujemy, zamiast utrzymywać zdrowie, szybko je odbierze…
Tekst: Marta Horbal
